Stary Dwór i Łuka

Połączenie w jeden rozdział Starego Dworu¹ i Łuki nie jest przypadkowe, ponieważ nazwa Łuka odnosiła się przez długi okres do obydwu tych miejscowości. W związku z tym, użyte nazwy należy rozumieć następująco:

folwark i dwór Łuka - obecny przysiółek Stary Dwór, którego nazwa istnieje od końca XVIII w. i pochodzi od siedliska dworskiego (obecnie zlokalizowana jest tu siedziba WOPR-u);
wieś Łuka - należąca dawniej do dworu w Łuce wieś o tej samej nazwie, w okresie międzywojennym była tu siedziba Urzędu Gminy Tarnopol, a w okresie powojennym duża miejscowość wysiedlona w roku 1986, w związku z powstaniem Zalewu Siemianówka.
- Krzyż upamiętniający, ż
- Pozostałości krzyża wotywnego (już w tym miejscu nie ma)
- Pozostałości krzyża wotywnego (już w tym miejscu nie ma)

Przyjęto, że wieś Łuka powstała w roku 1632, co jest też zapisane na kamieniu przy krzyżu upamiętniającym wysiedlenie, jednakże wcześniej był już założony folwark o dwuczłonnowej nazwie: Łuka alias Narewka³, który należał do Massalskich. W rejonie tym znajdowała się przeprawa przez rzekę Narew, a przewóz na rzece obsługiwany był przez bojarów grodzkich.

W 1634 r. jej właścicielem Łuki był kniaź Zygmunt Massalski.

W 1668 roku, w folwarku Łuka, istniała karczma prowadzona przez Żydów: arendarza karczmy i szynkarza.

W 1698 roku folwark w Łuce wyglądał następująco: "wokół podwórka wybudowano pomieszczenia gospodarcze, dwie stodoły, gumno, odrynę, piekarnię i dwa kryte słomą chlewy. Całość otaczał płot z dyli, do środka prowadziła drewniana, nie zadaszona brama wjezdna, z dwiema małymi komorami po obu jej stronach".

W tym czasie we wsi Łuka było 43 gospodarstwa, w tym jedno Żyda, który arendował karczmę.

W roku 1701 Massalscy przekazali Łukę krewnemu z linii wołkowyskiej Janowi Kazimierzowi Massalskiemu (starosta grodzieński zm. w 1706 r.) i jego żonie Katarzynie z Kiersnowskich. Po ich śmierci w 1706 roku dobra przeszły na jedynego ich syna, małoletniego Michała Józefa (przed 1768 r. hetman wielki litewski). Późniejszym właścicielem był Józef Massalski (sędzia ziemski wołkowyski), który w roku 1735 przepisał tę ziemię bratu Rafałowi. Przez dziesięć lat dzierżawił te ziemie Aleksander Rzeczyński. Następnie Łuka była w rękach Ignacego Józefa Masssalskiego, biskupa wileńskiego, który był ostatnim właścicielem Łuki z rodu Massalskich.

Prawdopodobnie, na przełomie XVI i XVII w. dwór Łuka otrzymała tzw. kwaterowy układ, którego osią centralną była droga ze wsi Łuka w kierunku Siemianówki. Niedługo potem, na cyplu nadrzecznym powstał tarasowy ogród ozdobny). Wykopano też kanał łączący górne tarasy ogrodu z wyspą między korytami rzeki Narew (wyspa zwana Pohulanką). Do ogrodów przylegał zwierzyniec z wilczeńcem zajmujący część okolicznych lasów.

Przed 1736 rokiem wystawiono w folwarku budynek mieszkalny, pobudowano nowe gumno oraz dwukondygnacyjny spichlerz. W sąsiedzitwie dworu stała karczma, obok stajnia, browar, słodownia i gumno. Przy przewozie nad Narwią wybudowano nowy budynek przewoźnikowi. Pola znajdowały się naprzeciw dworu i w uroczysku Mostki, gdzie też znajdowały się łąki.

W 1759 roku gospodarstwa w Łuce posiadal: Mikołaj Kowalewski (synowie Tomasz i Andrzej), Ławryn Stocki (synowie Maciej, Hrehory), Michał Stocki (z braćmi Aleksiej, Pilip, Benedykt, Sylwester z synem Tomaszem), Harasim Kowalewski, Benedykt Kowalewski (synowie Tomasz i Roman), Trochim Ancuta (syn Jan, bracia Karp i Iwan), Gabriel Łonacz (bracia Tomasz i Mikołaj), Adam Kowalewski (syn Tomasz), Dymitr Żukowski, Józef Stocki (bracia Benedykt i Chwiedor), Michał Szaruszuk (ojciec Tomasz), Matwiej Samoniuk, Jasko Łobacz (synowie Pauluk i Michał), Łukasz Łobacz, szewc Janko Nowik (synowie Dziemian, Hryhory, Michał, Kondrat), Chwiedor Nowik (synowie Roman i Pietruk), Jurko Pilipiuk synowie Danilo, Michał, bracia Antoni, Iwan), Marcin Hrycuk (synowie Józef, Łukasz, Stiepan), Marcin Apanasiuk (syn Bałtruk), Ściepan Wasilczuk (syn Wasil), Tomasz Wasilczuk (bracia Andrzej i Janek), Pauluk Grzesiuk (pasierbowie Michał i Janek Hrycukowie), Chwiedor Ławniczek (syn Michał), Jasko Nowik (syn Alexiej), Iwan Korol (bracia Trochim i Pauluk), Tomasz Bołtruczek (brat Iwan), Samus Grzesiuk (synowie Sołowieś, Antoni), Ławniczek (syn Pauluk), Daniło Ławniczek (syn Wasil), Michałko Nowik (synowie Mikołaj, Sciepan), Hryhor Klimiuk (synowie Łukasz i Mikołaj), Michał Trachimczuk (brat Hryhor), Lewko Grzesiuk (synowie Stefan i Andrzej, Józef Nowik (synowie Dmitruk, Janko i Michał), Hryhor Monach (synowie Matwiej, Antoni, Eliasz), Mikołaj Korol.

Od roku 1787 Łuka znajdowały się w rękach Jana Węgierskiego (szambelana królewskiego), który wybrał ją na swoją siedzibę, najprawdopodobniej ze względu na przeprawę. Pod koniec XVIII wieku Węgierski rozpoczął budowę nowej siedziby na terenie obecnej wsi Tarnopol.

Najprawdopodobniej od tego czasu dotychczasową siedzibę dworu i folwarku Łuka nazywano Starym Dworem.

W 1833 roku dwór Łuka należał do Kazimierza Houwalta, dowódcy miejscowego oddziału w powstaniu listopadowym, który został pojmany przez kozaków i na Syberię zesłany, a dwór spalony i ostatecznie stracił na znaczeniu. Główną rolę redydencjonalną przejął Tarnopol. Dotychczasowa siedziba dworska w Łuce, mimo odbudowy części mieszkalnej i gospodarczej, spadła do roli folwarku.

W 1842 roku właścicielem Tarnopola i Łuki był Franciszek Miączyński, jednak wkrótce, na przeszło pół wieku, przeszły w ręce Belińskich (wraz z nowopowstałymi folwarkami w dawnych uroczyskach: Połymie, Mostki i Kruhlik). Inne źródła mówią, że Bieliński nabył te dobra już przed 1839 r. (w drodze ożenku). Na cześć syna Ludwika wybudowano wieś Ludwinowo i jemu też przypadła po podziale majątku, w 1873 roku, Łuka oraz Stary Dwór.

Z opowieści jednego z żyjących spadkobierców późniejszych właścicieli Starego Dworu, Jana Rygorowicza, wynika, że Pan Bieliński wykopał od dworu do Narwi kanał (rów?), którym mógł dopłynąć do rzeki oraz na niewielkie wzniesienie nad jej brzegiem - zwane Hród. Tam lubił rozkoszować się miejscowymi dziewkami. Z biegiem lat ten kanał zarósł i przed powstaniem Zalewu Siemianówka niewiele z niego pozostało. Pan Bieliński urządził również przy dworze "teatr". Kazał wykopać głęboki dół, ogrodzić go wysokim płotem, a dookoła wykonać miejsca siedzące, z których wraz z zaproszonymi gośćmi obserwował, jak złapany i wrzucony do tego dołu wilk rozprawia się z owcą.

Z obecnie posiadanych informacji wynika, że ten kanał został wykopany w XVII w., a wyspa między korytami Narwi zwana Hród, wtenczas miała nazwę Pohulanka (nazwa może pochodzić od hulaszczego charakteru wyspy). Wspomniany „teatr” mógł być stworzony na bazie zwierzyńca z wilczeńcem. Prawdę mówiąc nie wiadomo kto ten hulaszczy tryb życia prowadził: Massalski, czy Bieliński?

Kolejna nieścisłość w opowieściach Pana Jana Rygorowicza, dotyczy przeniesienia centrum dóbr z Łuki do Tarnopola. Jak wcześniej napisałem, stało się to w czasie Powstania Listopadowego, za czasów Kazimierza Houwalta, co potwierdzają zapiski. Pan Jan Rygorowicz twierdzi, że miało to miejsce podczas walk powstańczych 1863 i 1864 roku, a więc z czasie Powstania Styczniowego, kiedy to Kozacy, poszukujący ukrywającego się Bielińskiego, spalili budynki dworskie razem z inwentarzem i zbiorami, a centrum dóbr zostało przeniesione do Tarnopola, zaś Łuka, zwana odtąd Starym Dworem, spadła do rangi folwarku. Dokumenty i pamięć ludzka czasami chodzą różnymi drogami.

W 1886 r. majątek Łuka liczył 1647 dziesięcin ziemi folwarcznej (około 1812 ha).

W 1902 roku Bieliński podzielił majątek pomiędzy dzieci: Witolda, który otrzymał Ludwinowo, i Helenę Franciszkę z Bielińskich Laskowską - otrzymała Łukę i Tarnopol..

W 1907 roku Helena Franciszka odsprzedała Tarnopol i Stary Dwór z częścią ziemi (157 dzisięcin) Mikołajowi Rygorowiczowi i Pawłowi Bura.

Nowi właściciele Starego Dworu, Rygorowicze, początkowo mieszkali w dawnych zabudowaniach dworskich, z czasem rozpoczęli rozbiórkę mniej potrzebnych budynków, a z czasem wznosili w ogrodzie oraz na miejscu dawnych zabudowań nowe budynki. Naruszyli w ten sposób układ kompozycji dworskiej i parkowej. Z tego okresu pozostał do dziś szpaler starych drzew, które służyły m. in. jako osłona dworu i sadu przed wiatrem.

Dworski szpaler drzew
Dworski szpaler drzew
Dworski szpaler drzew
Dworski szpaler drzew

Żyjący do dziś w dobrym zdrowiu i uprawiający ziemię przy Starym Dworze, znający historię tych dóbr, wnuk Mikołaja Rygorowicza – wspomniany wcześniej Jan Rygorowicz twierdzi, że jego dziadek pozyskał pieniądze na ten zakup od dwóch swoich braci - oficerów armii carskiej, starych majętnych kawalerów.

Siedlisko Pana Jana

Z opowieści Pana Jana Rygorowicza wynika, że dwór stał w miejscu gdzie teraz wybudowany jest budynek WOPR-u. Na początku I wojny światowej dziadek wraz z rodziną zmuszony był wyjechać do Rosji. Ojciec Pana Jana rozpoczął tam studia, jednakże rewolucja, która wtenczas wybuchła, edukację przerwała. Przeżywali głód, stracili posiadane pieniądze i złoto.

Po odrodzeniu państwa polskiego powrócili na swoje dobra, z których nic prawie nie zostało. Żyli skromnie, jednakże postawili dwa domy. Ojciec nie podjął dalszej edukacji. Nie umiał czytać i pisać po polsku. Posługiwał się tylko językiem rosyjskim. Był ambitny, czytał rosyjskie opracowania naukowe. Ziemię rozdzielono pomiędzy trzech braci. Siostra cioteczna Jana przygarnęła pod swój dach Leszczuka i tak to nazwisko związało się ze Starym Dworem.

Przed II wojną światową ojciec Pana Jana sprzedawał miejscowemu żydowi mleko, jednakże gdy ten przestał wywiązywać się z zobowiązań finansowych, rozpoczęli sami produkcję masła (w bardzo dużej maselnicy z lipowego drewna) oraz serów. Wyroby te odstawiali do żydów w Narewce, którzy z chęcią je kupowali. Ojciec Pana Jana poznał język polski, dużo czytał, był też biegły w prawie, dlatego też po II wojnie światowej pomagał okolicznym mieszkańcom pisać pisma urzędowe oraz udzielał nieodpłatnie porad prawnych.

Odwiedzając Stary Dwór proszę odwiedzić Pana Jana, który jako jeden z kilku nielicznych nie dał się wysiedlić w czasie budowy Zalewu Siemianówka.

W okresie międzywojennym powstaje gmina Tarnopol z siedzibą w Łuce (patrz mapa), która obejmowała miejscowości: Łuka, Słobódka, Maciejkowa Góra, Eliaszuki, Cieremki, Michnówka, Tarnopol, Smolnica, Ludwinowo, Mostki, Stary Dwór i Kruhlik. W latach 1939-1941 nazwę urzędu przekształcono na "Sielsojus", ponieważ w Łuce zamieszkiwało dużo Sowietów w prywatnych domach. Władzę we wsi sprawował sołtys wybierany przez mieszkańców na okres 4 lat. Sołtysami byli: Nowik Konstanty, Trochimczuk Aleksander, Wasilczyk Julian, Stocki Mikołaj (pełnił obowiązki przez cztery kadencje), Stocki Jarosław. Budynek urzędu gminy mieścił się w sobie szkole, której losy zmieniały się wraz z sytuacja panującą we wsi. Jeszcze przed II wojną światową nauczanie odbywało się w języku polskim, w latach 1939-1941, w języku rosyjskim. W latach 1941-1945 nauka została przerwana. Od 1945 roku mieszkańcy tworzyli szkoły domowe, gdzie można było ukończyć nawet osiem klas.

Łuka słynęła z uprawy lnu i tkactwa. Prawie każdy dom posiadał warsztat tkacki, a w nim krosna. Tkano worki, wyrabiano materiał na ubrania. W okresie powojennym Łuka nazywana była żartobliwie "Chiny", z uwagi na dużą liczbę mieszkańców (i nie tylko ...!?).

W wysiedlonej Łuce również pozostał jeden dom należący niegdyś do Sergiusza Łobacza. Dom stoi i ma się dobrze, ponieważ trafił w dobre ręce. Został wyremontowany, ale zachował dawny wystrój. Dziś służy także sentymentalnym podróżom dawnym mieszkańcom.