Narewka

Narewka¹ jest miejscowością gminną leżącą nad rzeką Narewka. Przed 1639 rokiem, na prawym brzegu rzeki Narewka, mazowiecki rudnik Tomasz Wydra-Polikowski, wybudował rudnię, która później dała początki osadzie Narewka. Mieszkańcy rudni zajmowali się głównie wytopem żeliwa z rudy darniowej.

Zasadniczy rozwój Narewki nastąpił w XVIII wieku z reorganizacją ekonomii brzesko-kobryńskiej przeprowadzonej przez Antoniego Tyzenhauza, podskarbiego nadwornego litewskiego, który jako przyjaciel Stanisława Augusta Poniatowskiego zarządzał jego królewskimi majątkami na Litwie.

Narewka leżała na zbiegu szlaków z Grodna i Prażan, a więc w dogodnym miejscu do transportowania, tak szlakami drogowymi jak też i wodnymi (rzeki Narewka i Narew).

Prawdą jest, że założycielem rudni, jako zaczątku Narewki, był Tomasz Wydra-Polikowski, to jednak tradycja utrzymuje, że założycielem miasteczka był król Stanisław August Poniatowski (chociaż przywilej lokacyjny nie jest znany), z fundacji którego wzniesiono w 1777 roku drewniany kościół katolicki pw. św. Jana Chrzciciela, z drewnianą dzwonnicą. Kościół ten został poświęcony 22 lutego 1778 r. przez ks. Adama Kłokockiego, proboszcza z Narwi, późniejszego biskupa sufragana brzeskiego (świątynia w Narewce była filią kościoła w Narwi). 24 czerwca, w dniu patrona kościoła, obchodzony był doroczny jarmark. W 1794 roku zbudowano na cmentarzu cerkiew-kaplicę p.w. św. Jana Chrzciciela (spłonęła 24 grudnia 1898 r.).

Pod koniec XVII w. Narewka stanowiła kompleks trzech części: miasteczka, folwarku i wsi. Narewka wraz ze wsiami Guszczewina, Janowo i Zabłotczyzna była tzw. "dzierżawą emfiteutyczną" (takie dzierżawy tworzono m.in. w celu powiększenia dochodów państwa). Dzierżawa ta należała do Jana Węgierskiego, a następnie do Jana i Karola Benkienów. Otton Hedemann w książce "Dzieje Puszczy Białowieskiej w Polsce przedrozbiorowej (w okresie do 1798 roku)" napisał, że to właśnie Jan Benkin wybudował własnym kosztem kościół w Narewce i sprowadził tu księdza, prosząc także Departament Ekonomiczny o wydzielenie księdzu 6 włók ziemi w Straży Narewskiej.

W pierwszych latach XIX wieku Narewka składała się z dwóch ulic. Jedna była na trakcie Prużany-Grodno, druga zaś prowadziła w kierunku północno wschodnim do przeprawy rzecznej, na drewniany dwuczłonowy most wzmocniony groblą. Przy moście znajdował się jednokołowy młyn wodny. U zbiegu ulic wybudowana była karczma z domem mieszkalnym, a na podwórku stajnie, ordyna i browar. Po obu stronach ulicy Prużańskiej był folwark, a przy trakcie Pużańskim wieś Narewka, w której mieszkało jedenaście rodzin.

W latach 1808-1839 folwark Narewka tymczasowo dzierżawili Stefan i Marianna Karczewscy. W 1833 roku dworem w Narewce administrował Wincenty Orzechowski, a w 1843 właścicielem był Mikołaj Klimaszewski. Około roku 1844 majątek przeszedł na skarb państwa. Na rozparcelowanych gruntach, na mocy przywilejów królewskich, osiedlili się Żydzi z Orli i Prażan, którzy szybko wybudowali nowe domy, przez co powstały nowe ulice, a Narewka zaczęła się rozrastać i spełniała rolę miasteczka. Żydzi wybudowali też kilkanaście zakładów, w tym: krawieckie, szewskie, farbiarskie, garbarskie, kowalskie, szklarskie oraz fryzjerski, kuśnierski, bednarski, garncarski i słodowniczy. Narewka liczyła już około 860 mieszkańców, w tym 780 narodowości żydowskiej, która posiadała cheder (szkołę żydowską o charakterze religijnym, utrzymywaną przez gminę religijną).

W 1864 roku podjęto decyzję o budowie murowanej cerkwi p.w. św. Aleksandra Newskiego (obecnie p.w. św. Mikołaja Cudotwórcy). Następnego roku dokonano wmurowania kamienia węgielnego. W 1867 roku dokonano konsekracji, a wyświęcenia w 1870 roku (niektóre źródła podają, że wyświęcono w 1867 r.).

• Cerkiew p.w. św. Mikołaja Cudotwórcy

• Cerkiew p.w. św. Mikołaja Cudotwórcy

• Cerkiew p.w. św. Mikołaja Cudotwórcy

• Cerkiew p.w. św. Mikołaja Cudotwórcy

• Cerkiew p.w. św. Mikołaja Cudotwórcy

• Cerkiew p.w. św. Mikołaja Cudotwórcy

• Cerkiew p.w. św. Mikołaja Cudotwórcy

W Narewce istniał również w tym czasie synagoga i kirkut.

Po trzecim rozbiorze kościół katolicki pw. św. Jana Chrzciciela stał się filią kościoła w Jałówce, a 16 czerwca 1866 roku władze carskie zlikwidowały filię w Narewce, duszpasterza skazano na Sybir, a kościół zamieniono na prawosławną cerkiew, jednakże wyposażenie przekazano do kościoła w Szereszewie (obecnie Białoruś). Dopiero po ukazie tolerancyjnym z 1905 r. nastały warunki do starania się o pozwolenie na budowę kościoła.

W 1908 r. powołano do życia parafię w Narewce i mianowano proboszcza, ks. Michała Buklarewicza, który uzyskał pozwolenie na budowę kościoła według projektu Ignacego Narbutta z Grodna i rozpoczął budowę. Nieopodal Narewki, w 1908 r. założono cmentarz parafialny o powierzchni 0,87 ha. Budowę kościoła doprowadził do końca ks. Julian Borówko. Świątynię poświęcił 5 października 1914 r. dziekan prużański ks. Wiktor Białłozor. Był to piękny obiekt, mający pewne elementy stylu zakopiańskiego. Niestety, kościół ten spłonął 5 VII 1965 r. Po pożarze nabożeństwa odprawiano w kaplicy na plebanii. W latach 1970-73, dzięki zaangażowaniu proboszcza, ks. Tadeusza Krawczenki, zbudowano nowy murowany kościół. Projekt świątyni sporządził inż. arch. Michał Bałasz.

• Drewniany kościół

• Drewniany kościół

• Drewniany kościół

• Wnętrza drewnianego kościoła

• Wnętrza drewnianego kościoła

• Wnętrza drewnianego kościoła

• Proboszcz z wiernymi przed kościołem

• Zgliszcza drewnianego kościoła

• Zgliszcza drewnianego kościoła

W 1915 roku zamknięto stary prawosławny cmentarz, a pochówek dokonywano na nowym, założonym ok. 400 metrów na północny-wschód od starego.

W sierpniu 2016 roku, nowe fakty przysłał mi Łukasz Birycki. Napisał, że po analizie ksiąg metrykalnych z Lewkowa doszedł do wniosku, że do roku 1819 ludzi z Narewki chowano w Lewkowie. Później paroch zapisywał już że ludzi z Narewki chowano na cmentarzu narewkowskim. W 1822 roku kapelanem filii w Narewce był Józef Katarkiewicz.

• Stary nagrobek nowego cmentarza

• Stary nagrobek nowego cmentarza

• Stary nagrobek nowego cmentarza

• Stary nagrobek nowego cmentarza

• Ostatnie nagrobki starego cmentarza

• Ostatnie nagrobki starego cmentarza

• Ostatnie nagrobki starego cmentarza

W 1921 roku Narewka liczyła już około 1200 mieszkańców i 174 budynki mieszkalne. Funkcjonowało tu około 30 sklepików prowadzonych przez Żydów. Pracowały zakłady przemysłowe: terpentyniarnia, huta szkła Hackiela produkująca butelki, młyn wodny i wiatrak. Miasteczko ożywiało się szczególnie w dni targowe oraz podczas jarmarku. Narewkę zamieszkiwali Polacy, Białorusini oraz Żydzi. Poniżej mapa okolic Narewki z widocznym układem przestrzennym miasteczka (lata 1929-1930).

Tuż za tablicą miejscowości Narewka, po lewej stronie drogi do Olchówki, w lesie na wzgórzu, znajduje się kirkut (cmentarz żydowski), na którym pozostało jeszcze prawie 150 macew (nagrobków), w większości kamiennych. Jedna z nich jest ozdobiona płytą nagrobną z rzadkiego kaukazkiego labradorytu. Macewy te są też świadectwem o ludziach, którzy tu mieszkali i tu zostali pochowani.

Na stronie internetowej Cmentarze żydowskie w Polsce, która jest - jak piszą autorzy - próbą prezentacji niektórych cmentarzy żydowskich, zostało przetłumaczonych z języka jidysz kilka napisów na macewach z Narewki. Polecam szczególnie tą stronę, jako że można na niej przeczytać przetłumaczone, piękne napisy, na macewach.

Kirkut założony był w XIX wieku, a do dziś zachował się również fragment murowanego ogrodzenia z tej ponad hektarowej nekropolii. Miejscowa ludność mówi, że budowę tego ogrodzenia zakończono na dwa tygodnie przed wybuchem II wojny światowej. Kirkut w Narewce służył jako miejsce pochówku miejscowych Żydów i z Białowieży. Wielka szkoda, że jest to jedyna pozostałość po wielkiej społeczności Żydów żyjących kiedyś w Narewce.

Podczas radzieckiej okupacji Żydzi spalili drewnianą synagogę, ponieważ byli oburzeni faktem, że władze radzieckie przekształciły ją w magazyn zboża, a tym samym zbezcześciły święte miejsce.

W dniu 5 sierpnia 1941 roku wszyscy mężczyźni pochodzenia żydowskiego zostali rozstrzelani przez Niemców w lesie koło Zabłotczyzny, natomiast kobiety i dzieci wywieziono w kierunku Prużan i Kobrynia. Najprawdopodobniej skończyły swój żywot tak jak większość - w obozach koncentracyjnych.

• Miejsce kaźni Żydów

• Miejsce kaźni Żydów

• Kościół św. Jana Chrzciciela w Narewce

W latach 1970-73, dzięki zaangażowaniu proboszcza, ks. Tadeusza Krawczenki, zbudowano nowy murowany kościół. Projekt świątyni sporządził inż. arch. Michał Bałasz.

W dniu 17 września 1938 roku urodziła się w Narewce Tamara Sołoniewicz. Od połowy lat sześćdziesiątych związana była z Telewizją Polską, gdzie pracowała w redakcji reportażu i filmu dokumentalnego. Realizowała filmy dla stacji zagranicznych. Tematem jej filmów była jej rodzinna Białostocczyzna. Pod koniec lat 90-tych powróciła tu i została pełnomocnikiem do spraw jakości programu w powstającym regionalnym ośrodku telewizji w Białymstoku.

W 2007 roku, w odremontowanym budynku dawnej szkoły podstawowej, otwarto Galerię im. Tamary Sołoniewicz. W dniu 15 marca 2008 roku, w ramach IV edycji konkursu "Podlaska Marka Roku", Galeria im. Tamary Sołoniewicz, zgłoszona przez Urząd Gminy w Narewce, zdobyła nagrodę „Najpopularniejszego Produktu Podlaskiego – Nagrodę Podlaskich Konsumentów” w kategorii "Pomysł". Galeria ta wygrała m.in. z niniejszą stroną internetową.

 

---

Nazwy miejscowe z podkreślonym akcentem:
¹ Narauka
² Alichouka
³ Zabłotczyna